Zamek Lipowiec położony jest na malowniczej Górze Zamkowej w okolicy wsi Wygiełzów i Babice. Górujące nad okolicą ruiny to jedna z największych atrakcji powiatu chrzanowskiego z bardzo ciekawą historią sięgającą średniowiecza. Kiedyś siedziba biskupów, dziś ściąga rzesze czarownic i rycerzy z całej okolicy.
Historia
Tak naprawdę nie wiadomo kiedy powstał zamek Lipowiec. Być może już w IX wieku znajdowała w tymmiejscu drewniana warownia zwana Lipową, a teren ten podlegał Państwu Wielkomorawskiemu. Położenie wzgórza przy szlaku z Krakowa na Śląsk zdecydowało o budowie niewielkiej fortecy w czasach piastowskiego rozbicia dzielnicowego. Przed rokiem 1243 tereny te należały do małopolskiego rodu Gryfitów, potem do klasztoru benedyktynek w Staniątkach, by w końcu nabył je biskup krakowski Jan Prandota.
To Prandota wybudował na wzgórzu twierdzę, drewnianą, być może już z murowaną wieżą. Najstarsze fragmenty tej budowli powstały w XIII wieku.Pod koniec XIII wieku biskupem krakowskim i właścicielem Lipowca został Jan Muskata. Odegrał in ważną rolę w istorii jako punkt oporu wobec Władysława Łokietka. Muskata kazał rozbudować zamek, a gdy przez narastający konflikt z Łokietkiem został wygnany z Krakowa schronił się m.in. na zamku Lipowiec.Za Kazimierza Wielkiego zamek pełnił funkcję twierdzy granicznej. Wiadomo, że w tym czasie stała już kamienna wieża. Nie była ona jednak z pewnością integralną częścią budowli. W wiekach XIV i XV zamek kilkakrotnie przebudowywano. W XV wieku obiekt bardzo się powiększył. Rozbudowano główny korpus budynku i połączono go z wieżą, przebudowaną z myślą o zastosowaniu artylerii. Całość otoczono fosą, nad którą przerzucony był drewniany most. Niżej, wybudowano liczne, drewniane budynki gospodarcze, w wyniku czego powstało przedzamcze, które otoczono odrębnym murem z bramą wjazdową. Wzmocnienie zamku związane było głównie z okresem wojen husyckich, szczególnie groźnych w tym regionie. Do znanych biskupów krakowskich, którzy inicjowali przebudowę zamku, należą Wojciech Jastrzębiec i Zbigniew Oleśnicki.W XV wieku zamek był już nie tylko rezydencją biskupów, ale i więzieniem dla duchownych. Nabrało ono znaczenia w XVI wieku, z nastaniem reformacji. Więziono tu innowierców i duchownych za pospolite przestępstwa. Do najbardziej znanych więźniów Lipowca należał Franciszek Stankar, Włoch, wykładowca Akademii Krakowskiej. Zamknięto go za szerzenie poglądów heretyckich. 2 lata później uciekł, a potem wydał dzieło o reformie Kościoła w Polsce, rozpoczęte jeszcze w więzieniu lipowieckim.
Wiek XVII przyniósł kres świetności zamku. W 1629 roku na zamku wybuchł wielki pożar, a potem zamek padł łupem potopu szwedzkiego. Szwedzi zajęli Lipowiec w 1655 roku, ustanawiając w nim kwaterę główną. Opuścili zamek dopiero w1657 roku, paląc go. Lipowiec przestał być siedzibą biskupów krakowskich, którzy w pobliżu zamku wznieśli nowy, drewniany dwór, który miał spełniać tę funkcję. W 1683 roku król Jana III Sobieskiego zatrzymał się tutaj na odpoczynek podczas wyprawy na Wiedeń.W latach 30. XVIII wieku podjęto decyzję o odbudowie zamku. Odbudowa miała na celu przystosowanie obiektu na dom poprawy dla duchownych. Poza konserwacjami na zewnątrz zamku, przebudowano wnętrza. To były ostatnie znaczące prace budowlane na zamku. Pod koniec XVIII wieku zamek przeszedł na rzecz skarbu państwa, a następnie dostał się w ręce prywatne. W roku 1800 wybuchł bardzo duży pożar, który strawił znaczną część dachu. Odtego czasu zamek był już właściwie opuszczony, z czasem został objęty ochroną konserwatorską.
Architektura
Lipowiec to obronny zamek gotycki typu wyżynnego. Zbudowany jest z kamienia i cegieł. Kiedyś elewacje zamku górnego pokryte były tynkiem.
obiekt składa się z 3 części: czteroskrzydłowego zamku górnego z wewnętrznym dziedzińcem, przedbramia (fosy z mostem, wolnostojącej bramy i bramy głównej), które dziś już nie istnieje, ale wiadomo o nim z badań oraz przedzamcza, z XV wieku, czyli placu otoczonego murem, z własną bramą.
Zamek górny tworzy czteroskrzydłową bryłę wokół małego dziedzińca niewielkich rozmiarów. Wyraźnie wybija się wieża wtopiona w narożnik zamku. Dziś zamek górny pozbawiony jest dachu, a na układ przestrzenny wewnątrz skaładają się na parterze: refektarz, kuchnia, spiżarnia, magazyn, piekarnia i skarbiec, a na pierwszym piętrze: pomieszczenia mieszkalne, kaplica i cele więzienne.
Najbardziej okazałą częścią całego zamku jest wieża na planie koła, o wysokości 30 m. Wewnątrz wieży można się poruszać się po krętej klatce schodowej. Obecnie na szczycie wieży jest taras widokowy, dostępny dla zwiedzających, zabezpieczony metalową poręczą.
Ciekawostki
– Istnieje legenda dotyczącego uwięzionego Franciszka Stankara w 1550 roku i jego ucieczki z Lipowca, w której miała mu pomóc, zakochana w nim, córka dozorcy więzienia, dostarczając mu sznurów, po których Stankar spuścił się z okna.
– Inna legenda mówi o zajeżdżającej w nocy karecie z dostojnikiem kościelnym, który wysiada na dziedzińcu i udaje się do środka. Zaraz potem oprawcy ciągną na dziedziniec skutego łańcuchami mnicha, następnie kat podnosi miecz do ścięcia skazańca i w tym momencie wraz z uderzeniem pioruna wszystkie widziadła znikają. Legenda ta związana jest w oczywisty sposób z przeznaczeniem i rolą więzienną zamku dla duchowieństwa.
– Na I piętrze Zamku znajduje się obecnie ekspozycja obrazująca historię Lipowca.
Źródła:
– http://zamek-lipowiec.republika.pl/
– http://www.mnpe.pl/
– http://zamki.res.pl/babice.htm
– Zdjęcie Wikimedia/Gadamowicz